ایران حدود ۶۰ سال است که صنعت فولادسازی در کشور را راه‌اندازی کرده، اما این صنعت با وجود شرکتی همانند فولاد مبارکه به اوج خود رسیده است. البته بدون شک این صنعت برای ادامه مسیر خود نیازمند حرکت به سمت تولید فولاد سبز است تا بتواند جایگاه بین‌المللی خود را در سطح منطقه و جهان حفظ کند.
درباره وضعیت فولاد و مسیر سبز این صنعت، ماهنامه کارخانه با کیوان جعفری طهرانی کارشناس ارشد امور بین‌الملل معدن و صنایع معدنی به گفت‌وگو نشسته است.
این تحلیلگر بازارهای بین‌المللی سنگ آهن و فولاد در پاسخ به این پرسش که اگر صنعت فولاد نبود چه اتفاقی بر جی‌دی‌پی و ارزآوری کشور می‌آمد، عنوان کرد: زمینه‌سازی رشد صنعت فولاد کشور از حدود ۶۰ سال گذشته اجرا و آغاز شده است؛ ایران در آن زمان نخستین کشور خاورمیانه بود – در آن زمان منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا مطرح نبود – که اقدام به فولادسازی کرد. از این‌رو ایران در این زمینه بسیار پیشرو و زودتر از کشورهای دیگر این صنعت را راه‌اندازی کرد.
جعفری طهرانی در ادامه با توضیح این موضوع که اگر ایران فولادساز شد به ظرفیت‌های معدنی این کشور بازمی‌گردد، تصریح کرد: در اکتشافات پیش از انقلاب، معادن چادرملو و گل گهر کشف و برخی معادن خصوصی مانند معدن تنگه زاغ در استان هرمزگان نیز کشف شده بودند. با وجود این شرایط، ایران واردکننده سنگ آهن نیز بود و در این راستا ۵۰درصد بزرگترین معدن سنگ آهن هندوستان به نام معدن کودرموخ در ایالت بنگلور را بنیاد پهلوی خریداری کرده بود که پس از انقلاب، ایران (بنیاد مستضعفان) سهم خود را از این معدن با مبلغ ناچیزی به دولت هند واگذار کرد که البته این یکی از اشتباهات استراتژیکی بود که در اوایل انقلاب رخ داد که دلیل آن نامشخص است. البته لازم به یادآوری است که معدن کودرموخ در سال ۲۰۰۷ به علت نزدیکی با شهر بنگلور که آلودگی برای این شهر ایجاد می‌کرد، پیرو دستور دولت فدرال هندوستان بسته شد و تنها بخش گندله‌سازی آن شروع به فعالیت کرد که خوراک کارخانه گندله سازی را بخشی از سایر معادن و بخشی از برزیل وارد می کند. ایران از این معدن برای فولاد خوزستان که در کنار دریا بود، تا اوایل انقلاب واردات سنگ آهن داشت. در کل در آن زمان، سیاست‌گذاری کلان کشور به این سمت پیش می‌رفت حتی اگر ذخایر معدنی استخراج شده قابل قبولی نداشته باشیم، باید فولادساز شویم.
فولاد، بیشترین میزان ارزآوری در بین صنایع معدنی را دارد
وی در ادامه با اشاره به تاثیر فولاد بر جی‌دی‌پی و ارزآوری در کشور ایران عنوان کرد: در حال حاضر بیشترین میزان صادرات ایران در زمینه صنایع معدنی، مربوط به فولاد است. اگر قرار بود که ایران فولادساز نشود، شانس کمی برای تولید سایر محصولات با ارزش افزوده داشت، به عبارت دیگر، فولادسازی در ایران دارای مزیت بوده و هست.
این کارشناس ارشد امور بین‌الملل معدن و صنایع معدنی با توضیح این موضوع که سیاست‌گذاری در ایران عمدتا برمبنای ذخایر طبیعی بوده است، خاطرنشان کرد: سیاست‌گذاری کلان در کشور هیچگاه مانند امارات متحده عربی نبوده که تبدیل به دومین غول بزرگ آلومینیوم‌سازی در جهان بدون داشتن خاک بوکسیت یا آلومینا شود، چراکه سیاست کلان این کشور بر مبنای واردات این مواد تعریف شده است. در مقابل در ایران سیاست‌گذاری‌ها چه پیش از انقلاب و چه بعد از آن، عمدتا براساس منابع داخلی تعریف شده است و با توجه به موقعیتی که ایران در منطقه داشته و جایگاهی که هماکنون دارد، ایران فولادساز شد و در حال حاضر نیز یک فولادساز مطرح است.
فولاد مبارکه، سلطان فولادسازی در منطقه
جعفری‌طهرانی با تاکید بر جایگاه فولاد مبارکه در کشور و منطقه تصریح کرد: شرکت فولاد مبارکه به عنوان بزرگترین فولادساز خاورمیانه و شمال آفریقا به‌شمار می‌رود و در حقیقت به نوعی این شرکت سلطان فولادسازی منطقه محسوب می‌شود. البته برخی فولادسازان منطقه در برابر فولاد مبارکه که بسیار کوچکتر هستند، تبلیغات بین‌المللی بسیار بهتری انجام می‌دهند، اما فولاد مبارکه که در بین ۱۹ کشور منطقه و شمال آفریقا، برترین است، تبلیغات بین المللی درخوری انجام نمی‌دهد. البته من یک تقسیم‌بندی درباره منطقه منا عنوان کنم که شامل کل کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس و کشورهای شمال آفریقا و ترکیه می‌شود. موضوع جالب اینجاست که ترکیه که در زمینه تولید فولاد از ما جلوتر است و در رده هشتمین فولادساز جهان قرار دارد، اما فولاد مبارکه در مقابل فولادسازان این کشور حرف برای گفتن دارد و حریف است. اما با این وجود شرکت فولاد مبارکه باید بتواند نقش خودش را در منطقه بسیار پررنگ‌تر ایفا کند تا بتواند در عرصه بین‌المللی حرکت‌های نوینی انجام دهد و دراین راستا نیاز به معرفی سخنران در کنفرانس های بین‌المللی دارد. به عنوان مثال، آقای ابوبکر حسین؛ مدیرعامل الغریر استیل، که یک کارخانه کوچک بخش خصوصی در ابوظبی و از دوستان قدیم اینجانب است، در تمامی کنفرانس‌های بین اللملی آهن و فولاد منطقه و جهان حضور دارد و سخنرانی می کند و یک کارخانه نورد کوچک بخش خصوصی امارات را با همین سخنرانی‌ها، بین‌المللی کرده است. هرچند ما تحریم هستیم، اما دلیل نمی‌شود که خود را به چالش نکشیم و در معرفی ظرفیت‌های خود کوتاهی کنیم. گذشت زمانیکه با تبلیغ بتوان جلب توجه در سطح بین المللی کرد، مهارت و فن بیان، تخصص و تبحر سخنران، خود به خود قدرت فولادسازی یک کشور را در سطح جهان به رخ می کشد. <span;>من توصیه می کنم که فولاد مبارکه در سال ٢٠٢٢ در کنفرانس ها و مجامع بین المللی در حوزه آهن و فولاد حضور پر رنگی داشته باشد و به عنوان نماینده ایران از صنعت فولادسازی کشور دفاع کند.
جعفری‌طهرانی ادامه داد: من معتقدم، با توجه به ظرفیت تولید فولاد مبارکه، این فولادسازی مسیر روشنی در پیشرو دارد؛ چراکه از نظر کمی ظرفیت بالایی دارد، از نظر کیفی نیز به همین اندازه خود را ارتقا داده است، موضوع آن است که باید بتواند به اندازه این بزرگی (چه از لحاظ کمی و چه از لحاظ کیفی) در ابعاد بین‌المللی خودش را بشناساند.
وی یادآور شد: برخی این موضوع را مطرح می‌کنند که برخی تولیدکنندگان باید میزان کمیت خود را کاهش بدهند و به کیفیت خود بیفزایند و من این موضوع را درباره فولاد مبارکه نمی‌پسندم. فولاد مبارکه باید همچنان بزرگترین فولادساز ایران و منطقه باقی بماند و این مسیر را توسعه بدهد. بنابراین ضروری است که این شرکت بزرگ، ظرفیت کمی و کیفی خود را حفظ کند.
این کارشناس ارشد امور بین‌الملل معدن و صنایع معدنی ادامه داد: از سوی دیگر تولید فولادهای خاص و آلیاژی موضوعی است که دیگران نیز به‌دنبال آن هستند. بنابراین فولاد مبارکه باید با تنوع محصولات، بازاریابی مجددی در سطح بین المللی انجام دهد تا بازارهای جدیدتری را به تصرف خود و ایران درآورد.
فولاد مبارکه باید به سمت تولیدات فولاد سبز پیش برود
جعفری‌طهرانی همچنین در پاسخ به این پرسش که فولاد مبارکه نقش بسیار تعیین‌کننده در صنعت داخلی برعهده دارد، گفت: البته تا پیش از این قرار بود که فولاد مبارکه در جنوب و در حاشیه خلیج فارس تاسیس شود، اما به دلایلی به مرکز ایران منتقل شد که این دلایل به سیاست‌های کلان کشور به اوایل انقلاب بازمی‌گردد. جنگ ایران و عراق آغاز شده بود و شاهد بودیم که عراق، تاسیسات پالایشگاه آبادان را بارها بمباران می کرد، از همین رو این بحث مطرح شد که نمی‌توان کارخانه فولادی زیر تیررس کشتی ها و هواپیماهای عراقی تاسیس کرد، از همین‌رو منطق حکم کرد که این کارخانه در مرکز ایران تاسیس شود تا حتی الامکان از تیررس این حملات به دور باشد.
وی در ادامه خاطرنشان کرد: هرچند بحث‌هایی امروزه مطرح می‌شود که این کم‌آبی اصفهان مربوط به فولادسازان است که البته من با این موضوع مخالفم، چراکه سایر فولادسازان و بویژه فولاد مبارکه به‌درستی در زمینه مصرف آب صرفه‌جویی لازم را انجام می‌دهند. فناوری‌های مدرنی که در فولاد مبارکه به کار گرفته شده، در صرفه‌جویی آب بسیار تاثیرگذار بوده است. من معتقدم با توجه به ظرفیت بالایی که فولاد مبارکه دارد، باید در زمینه تولید فولاد سبز اقدام‌های مقتضی را انجام بدهد تا ارزش‌افزوده بیشتری ایجاد کند.
این کارشناس ارشد امور بین‌الملل معدن و صنایع معدنی با اشاره به قوانین جدیدی که در زمینه فولاد سبز در راه است، عنوان کرد: از ژانویه سال ۲۰۲۵ میلادی، اتحادیه اروپا برای واردات فولاد، عوارضی را مشخص کرده است که اگر فولاد تولیدی کارخانه‌ای سبز نباشد، مشمول این عوارض خواهد شد که البته سال به سال این عوارض نیز افزایش خواهد یافت. در حقیقت این اقدام را انجام داده تا تمام کشورهای صادرکننده فولاد به اروپا، ملزم به تولید فولاد سبز باشند. حال فولاد سبز چیست؟ برخی گمان می‌کنند که فولادی است که بدون سوخت فسیلی تولید می‌شود، البته این درست است ولی کافی نیست. فولاد سبز، فولادی است که تمام مراحل زنجیره تولید آن از بالادست و از نیروگاه، بدون سوخت فسیلی کار کنند و باید از نیروگاه برق با انرژی پاک همانند انرژی بادی ،خورشیدی و هیدروژنی جهت تولید این فولاد استفاده شود و همچنین با هیدروژن عملیات احیای فولاد صورت گیرد. به چنین فولادی، «فولاد سبز» می‌گویند.
جعفری‌طهرانی در ادامه تاکید کرد: تحریم‌ها تا ابد باقی نمی‌ماند، از همین‌رو ما نیز از هماکنون باید پیش‌درآمد بسیاری از محدویت‌های کیفی که در دنیا در حال وضع شدن هستند را پیش‌بینی کنیم و به آن سمت و سو حرکت کنیم.
وی در ادامه یادآور شد: در ابتدای سال ۲۰۱۹ میلادی، سازمان دریانوردی بین المللی (IMO) اعلام کرد که از ژانویه ۲۰۲۰ تمام کشتی‌هایی که از بانکر (نام اختصاصی سوخت کشتی) استفاده می‌کنند، باید درصد گوگرد آنها زیر ۲ درصد باشد، در غیر این صورت اجازه تردد به کشتی های فوق داده نمی‌شود. این موضوع بارها اعلام شد، اما در ایران کسی به این موضوع توجهی نکرد. فناوری تولید سوخت کشتی ایران چون قدیمی است و گوگرد آن بالای ۲ درصد است. از ابتدای سال ۲۰۲۰ تمامی سوخت‌های کشتی تولیدی ما بی‌ارزش شد و اجازه بارگیری به آن داده نشد و این موضوع ضربه بسیاری به صنعت نفت و درآمدزایی ایران وارد کرد، درحالی‌که هیچکس به این موضوع نپرداخت که چرا قیمت حمل دریایی از ایران به کشورهای دیگر اینقدر افزایش پیدا کرده است. من به جرات عنوان می‌کنم که از حدود ۵۵ دلار قیمت حمل صادراتی فولاد ایران که از کشتی‌های خارجی که تا پیش از این در بندرعباس و سایر بنادر ایران سوخت گیری می‌کردند، بین ۳ تا ۴ دلار آن بابت قیمت سوخت اضافی است که دیگر در ایران سوخت‌گیری نمی‌کنند و مجبور هستند در کشورهای حاشیه خلیج فارس سوخت‌گیری کنند و بعد به بنادر ایران بیایند. این موضوع «فولاد سبز» نیز این چنین است و اگر از الان به فکر نباشیم، از ابتدای سال ۲۰۲۵ گرفتار می شویم.
<span;>قانون تولید فولاد سبز را جدی بگیریم
این کارشناس امور بین‌الملل معدن و صنایع معدنی تاکید کرد: من توصیه می‌کنم این موضوعی که درباره تولید فولاد سبز در جهان شده است را بیش از اینکه برای کشور ما تبدیل به یک موضوع حاد شود، جدی بگیریم، از همین‌رو باید فولاد مبارکه به‌عنوان یک شرکت پیشرو در این زمینه وارد شود تا اگر تحریم‌ها برداشته شد، آن زمان کاسه چه کنم چه کنم، دست‌مان نگیریم.
جعفری‌طهرانی یادآور شد: اکتبر سال ۲۰۱۷ بود که یوروفر (انجمن فولاد اروپا)، ایران را بابت واردات فولاد تحریم کرد، شرکت نماینده ایران که در یوروفر تحریم شد، فولاد مبارکه اصفهان بود. ۵ شرکت از ۴ کشور (روسیه، اوکراین، برزیل و ایران) جزو این تحریم‌ها بودند که از ایران فولاد مبارکه بود. برای ورق گرم فولاد مبارکه یوروفر عوارض تنی تا ۳۰ یورو را اعمال کرد. در اکتبر سال ۲۰۱۷ که همچنان تحریم‌ها اعمال نشده بودند (تحریم ها از ۱۵ آگوست ۲۰۱۸ دوباره با شدت بیشتر بازگشتند) به علت قوانین آنتی‌دامپینگی که اتحادیه اروپا وضع کرد، ما بازار اروپا را از دست دادیم که فولاد مبارکه تنها و بزرگترین صادرکننده ما به اروپا بود. از این‌رو ما باید در این زمینه پیش‌بینی لازم را انجام بدهیم.
قدرت رقابتی صنعت فولاد در ایران در بازارهای بین‌المللی
وی در پاسخ به این پرسش که آیا صنعت فولاد قدرت رقابت در بازار جهانی را دارد، عنوان کرد: از سال ۲۰۲۲ میلادی به بعد تنها موضوع قیمت فولاد مطرح نیست. بخشنامه‌های جدیدی که در مورد فولاد سبز وضع می‌شود، تا سال ۲۰۲۵ شامل کشور چین نیز خواهد شد، هر چند این کشور عنوان کرده است که عمدتا از سال ۲۰۳۰ تولید فولاد سبز را آغاز می‌کند و تا ۲۰۵۰ آن را ادامه خواهد داد، اما بائووو به‌عنوان بزرگترین فولادساز چین و دنیا از سال ۲۰۲۳ این روند را آغاز می‌کند. در برابر تولید حدود یک میلیارد تنی چین این فولادساز حدود ۱۵۰ میلیون تن تولید قطعی دارد. البته قوانین وارداتی از سال ۲۰۲۵ به بعد وضع خواهند شد و ما به‌تدریج با مشکل جدی روبه‌رو خواهیم شد و قیمت فولاد ما به دلیل سبز نبودن گران‌تر می‌شود. از این‌رو شرکتی به بزرگی فولاد مبارکه بابت این موضوع که قابلیت بهتری در عرضه جهانی داشته باشد، باید به «فولاد سبز» بیندیشد.
برای فولاد مبارکه نه بازاریابی، بلکه باید بازارسازی کنیم
این کارشناس ارشد امور بین‌الملل معدن و صنایع معدنی ادامه داد: موضوع دیگر، بحث مارکتینگ است؛ برای یک شرکت بزرگی مانند مبارکه، نه بازاریابی بلکه باید بازارسازی کنیم. باید مهندس معکوس انجام بدهیم و ببنیم کشورهای جهان چه برنامه‌ای برای مصرف فولاد خود دارند و براساس آن محصولی تولید کنیم که مورد مصرف آن بازار خاص باشد.
فولادسازان برای تامین گاز خود نیاز به توسعه میادین گازی دارند
جعفری‌طهرانی همچنین در پاسخ به این پرسش که با توجه به صادرات فولاد حرکت به کدام سو می‌تواند، ارزآوری بیشتری برای کشور به همراه داشته باشد، گفت: بحث در مورد ساخت لوله‌های ترش برای صنعت گاز در پروژه گوره-جاسک مطرح بود که فولاد مبارکه این لوله‌ها را تولید کرد و این می‌تواند خبر خوبی باشد. با توجه به کمبود گاز در سطح کشور، باید فولادسازهای کشور اجماع کرده و برای توسعه میادین گازی اقدام مناسبی انجام دهند و برای این توسعه نیاز به تولید این لوله‌هاست. موضوع کمبود گاز سال به سال جدی‌تر خواهد شد و اگر فولاد مبارکه در این دسته‌بندی ورود پیدا کند، این موضوع کلانی است که باید با همکاری وزارت صمت، وزارت نفت و حاکمیت اجرا شود.
جعفری‌طهرانی در پاسخ به این پرسش که فولاد مبارکه در بازارسازی موفق عمل کرده است، عنوان کرد: نه تنها فولاد مبارکه بلکه کلیه فولادسازان کشور برخی بازارها را به دلیل قوانین بین‌المللی از دست دادند و تحریم‌ها نیز صادرات آنها را با محدودیت روبه‌رو کرده است. البته بهتر است که آمار رسمی و کشورهای هدف صادراتی به دلیل تحریم‌ها مطرح نشود. اما با تمام این شرایط ما باید بازارسازی خوبی برای فولاد مبارکه داشته باشیم و این موضوع به کشورهایی بازمی‌گردد که رابطه اقتصادی و سیاسی خوبی با ما دارند، البته این رابطه هم باید سیاسی و هم اقتصادی باشد، چراکه ما با عراق و سوریه رابطه سیاسی خوبی داریم، اما رابطه اقتصادی چندان خوبی نداریم. از همین رو در وهله نخست باید این کشورها را شناسایی کرد و براساس سهم تولید داخلی و میزان واردات آنها، این هدف‌گذاری انجام گیرد.
سرنوشت فولادسازان در صورت واقعی‌سازی نرخ انرژی
این کارشناس ارشد امور بین‌الملل معدن و صنایع معدنی در پاسخ به این پرسش که در صورت واقعی‌سازی نرخ انرژی آیا صنعت فولاد آسیب جدی خواهد دید، عنوان کرد: برخی فولادسازها مانند کوره بلندها دچار آسیب جدی نمی‌شوند، اما با گران شدن قیمت گاز، برای واحدهایی که برای احیای خود از گاز استفاده می‌کنند، رقابت برابر نخواهد شد. فاصله رقابت کوره‌های القایی که از برق استفاده می‌کنند با کوره‌هایی قوس الکتریکی که از گاز استفاده می‌کنند، نزدیک تر می‌شود و این موضوع سبب می‌شود که کارخانه‌هایی که از گاز استفاده می‌کنند، هزینه‌های آنها نسبت به سایر کوره‌ها برابر شود یا حتی افزایش یابد.
جعفری‌طهرانی در ادامه تاکید کرد: برای اینکه جلوی گران شدن قیمت گاز را بگیریم، باید به فکر توسعه میادن گازی باشیم. در این راستا فولاد مبارکه با اجماع با سایر واحدهایی که کوره‌های قوس الکتریکی بزرگ دارند و طی توافقی با حاکمیت باید به فکر سرمایه گذاری و توسعه میادن گازی باشند. در غیر این صورت ایران مزیت تولید فولاد خود از نظر انرژی را از دست می‌دهد.
وی ادامه داد: در صورت برداشتن تحریم‌ها در صورت نداشتن مزیت گاز، دیگر انگیزه لازم برای سرمایه‌گذاران خارجی هم ایجاد نخواهد شد و این یکی از مشکلات اساسی است که سبب کاهش سوددهی در صنعت فولاد کشور می‌شود.
مسیر صنعت فولاد روشن است
این کارشناس ارشد امور بین‌الملل معدن و صنایع معدنی در پاسخ به این پرسش که چه اندازه به صنعت فولاد کشور امیدوار هستید و آیا این صنعت می‌تواند کشور را به توسعه‌یافتگی برساند، عنوان کرد: من به این صنعت بسیار خوش‌بین هستم و مسیر فولادسازی در ایران ادامه پیدا می‌کند و ما در افق ۱۴۰۴ یا ۲۰۲۵ قرار است که به ظرفیت ۵۵ میلیون تن فولاد برسیم و از هماکنون باید به فکر تامین خوراک و کمبود سنگ آهن مورد نیاز باشیم. در کل مسیر روشنی پیشروی صنعت فولاد است و فولاد همچنان تا سال ۲۰۵۰ میلادی یک کالای استراتژیک در سبد کالایی کشورهای جهان خواهد بود و همچنان مصرف سرانه فولاد به عنوان شاخص توسعه‌یافتگی کشورها شناخته می شود.
